Osmanlı imparatorluğunda eğitim öğretim İslamî temeller üzerine oturtulmuştur.
İslam eğitim sisteminin temel kurumu olan medrese, Osmanlılar dönemininde de eğitimin temeli olmuş, Osmanlı'ya uygun gelişmeler göstermiştir.
Osmanlılar zamanında Din eğitimi, medreselerde serpilip gelişmiştir.
Medreselerde din eğitiminin yanında matematik, astronomi, kimya, fizik, hukuk, edebiyat, tıp ve felsefeye de yer verilmiştir.
Medreseler; Sıbyan mektebinden sonra orta, lise, yüksek okul ve üniversite eğitimi veren, İslami kimliği sebebiyle sadece müslümanların devam ettiği bir eğitim kurumu özelliğindedir.
İmparatorluk sınırlarındaki Müslümanların eğitimi ulema adı verilen dindar zümre tarafından İslam dininin hükümlerine göre denetlenmekteydi.
Osmanlı Devleti’nde fütuhatlar yanında ilim ve kültür alanında da büyük çalışmalar yapılmıştır.
Daha önce kurulan Türk devletlerindeki medreseleri ve İslam Dininin esaslarını örnek alarak eğitim sistemini kendine özgü biçimde geliştirmiştir.
Din eğitimine ağırlık veren medreselerde telvih, miftah ve haşiye-i tecrid ismi altında üç dereceli eğitim ve öğretim görevi de yerine getirilmiştir.
Fatih Sultan Mehmet Han İstanbul'un fethinden sonra ilk kez tüm bilgilerin okutulduğu büyük bir medrese yaptırmıştır.
Medarisi Semaniye (sekizli medreseler) ismi verilen bu okulda haşiye-i tecrid, miftah, telvih, hariç ve dahil ismi altında beş dereceli eğitim ve öğretim görevi yerine getirilmeye başlamıştır.
Osmanlı Devleti'nde medreselere ilave olarak; Saray, Askeri okullar, Bab-ı Ali okulu ve Halk okulları da kurulmuş ve her konuda eğitim, öğretim faaliyetleri yürütülmüştür.
Medreselerin yanına kurduğu vakıf müesseleri sayesinde ilim faaliyetlerini de geliştirerek devam ettirmiştir..
Osmanlı Devleti’nin büyük bir devlet olmasında mükemmel bir yönetim anlayışı, güçlü bir ordu ve iyi bir eğitim sisteminin önemli payı vardır.
Eğitim sisteminin amacı devlete bağlı insan yetiştirmekti.
İnsanların iyi bir meslek sahibi olması, mesleğini icra ederken de geleneklere bağlı ve itaatkâr olması hedeflenmiştir.
Gayrimüslimler de eğitimlerini ibadethanelerinde (kilise, sinagog gibi) ve açtıkları okullar aracılığıyla yapabilmişlerdir.
Osmanlı eğitim sistemi esnaf, köy ve mahalle halkının eğitildiği yaygın eğitim kurumları ile ilk, orta ve yüksek öğretim kurumlarının bulunduğu örgün eğitim kurumu olarak iki bölüme ayrılmıştı.
Sibyan mektebi adıyla açılan köy ve mahalle okullarına dört ve altı yaş arasında kız ve erkek çocuklar giderdi.
Çocuklar okula “amin alayı” denen bir törenle başlarlardı. Sıbyan mektebinde eğitim karma ve ücretsizdi.
Halkın eğitim için camiler, tekkeler, zaviyeler ve kıraathaneler kullanılırdı. Buralarda tefsir, hadis, fıkıh gibi dinî bilgiler yanında hat ve tezhip gibi özel yetenek gerektiren çalışmalara yönelik de eğitim verilirdi.
Osmanlı Devleti’nde tüm esnaf kuruluşları aynı zamanda birer mesleki eğitim kurumlarıydı.
Esnaf birlikleri başlangıçta Ahiliğe daha sonraları ise lonca teşkilatına bağlıydılar.
Esnaflıkta uzmanlaşmak isteyenler çırak (şakirt) olarak işe başlar, meslekte ilerledikçe kalfa ve usta olurlardı. Usta olmaya hak kazananlara icazetname verilir, böylece bunlar iş yeri açabilirlerdi.
Bir de Saray okulları vardı. Bu okullar hükümet ve askerlik işlerinde çalışacak olan şehzadeler, devşirmeler ve memurlar için kurulmuştur. Topkapı Sarayı'ndaki Şehzadegah Okulu, Enderun ve Meşlihane Saray Okulları'nın önde gelenlerindendir.
Askeri okullarda öne çıkan okul türü; Mehterhane adı verilen müzik okuludur.
Devletin memur yetiştiren okulu ise; en yüksek hükümet dairesi Bab-ı Ali adı verilen kurumun okul niteliği taşıyan Divan-ı Hümayun Kalemi, Tercüme Odası ve Ketküda Bey Dairesi ismiyle adlandırılan okullarıdır.
Halk okulları ise yalnızca Türk ve Müslümanların eğitim ve öğrenim gördüğü, çoğu mahallede bulunan eğitim yuvalarından teşkil edilmiştir. İlk kademe öğrenim kurumları olan Halk okulları; 5-6 yaşlarında kız ve erkek çocuklarının okutulduğu sıbyan okullarından oluşturulmuştur.
Osmanlı Devleti öğretim kurumlarında ilköğretimlere (Anaokulu) Sıbyan Mektebi, ilkokullara İptidai, ortaokullara ise Rüşdiye adı verilmiştir.
Osmanlı Devleti'nde 18 'inci yüzyıldan itibaren mühendishaneler açılmaya başlamıştır. Askeri amaçlar için açılan bu okullarda Osmanlı Ordusu'na teknik eleman yetiştirme faaliyetleri icra edilmiştir.
Mekteb-i Edebiye okulunda devlet dairelerine memur, Mekteb-i Adliye okulunda ise Bab-ı Ali'ye ve Bab-ı Defterdarlığı'na devlet memuru yetiştirilmeye başlanmıştır.
Eğitim ve öğretim faaliyetlerini düzene koymak için 1845 yılında Muvaakkat Meclisi Maarif açılmış ve Darülfunun için hazırlıklar başlatılmıştır.
Bu tarihten 2 yıl sonra 1847 yılında Mekatib-i Umumiye Nezareti kurulmuştur.
Aynı yıl 3 yıllık Darül Maarif açılmış ve 1849 yılında devlet memuru yetiştirmeye başlamıştır.
Akademik eğitim veren Encümen-i Daniş 1851 yılında açılmıştır.
Akademik eğitim veren okulun açılışından 2 yıl sonra İnas Rüştiyeleri; Kız çocuklarına eğitim vermek maksadıyla ve Mekteb-i Mülkiye de Mülkiye görevlileri yetiştirmek için açılmıştır.
Kız çocuklarının eğitimi için1861 yılında ilk Kız Rüşdiyesi (ortaokul) açılmıştır.
Darülmaarifte yetişen öğrencilerin öğrenim hayatlarına devamını sağlamak maksadıyla 1863 yılında ilk Osmanlı Darülfunu açılmıştır.
Galatasaray Sultanisi Okulu 1868 yılında açılarak öğrenime başlamıştır.
Rüştiyelerin devamı olarak nitelendirilen İdadiler 1872 yilında açılmıştır.
Darül Muallimat ( Kız Öğretmen Okulu) ‘da 1876 yılında öğrenime başlamıştır.
Mesleki eğitim vermek amacıyla Ebe okulu (1842), Darülmuallimen ve Ziraat okulları (1847), Orman okulu (1858), Telgraf okulu (1860), Sanayi okulu (1864) yıllarında açılmıştır.
1912 yılında Tahsil-i İptidai Kanunu Muvakkati çıkarılmış ilkokul düzeni kurulmuş ve eğitim, öğretim faaliyetleri düzene sokulmuştur.
I. Dünya Savaşı sonrasında yine kız çocuklarının eğitimi için İras Darülfünunu açılmış ve İstanbul Darülfünunu güçlendirilerek Batı üniversiteleri türünde bilimsel çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.
Osmanlılar Eğitim Öğretim faaliyetlerini yürütürken adaleti de ön planda tutmuşlardır.
Eğitim Öğretim alanında Osmanlıların adaleti o kadar güçlü idi ki; bütün Hristiyanlar o dönemlerde Osmanlıların egemenliği altına girebilmek için adeta birbirleriyle yarış etmişlerdi.
Son söz olarak bir örnek vermek gerekirse; Ukrayna’da yaşayan Normanlar Rusların baskısından o kadar bıkmışlardı ki kiliselerinin defterine şöyle yazmışlardı: “Ya Rabbi. Osmanlı’nın gücünü kuvvetini artır ki, gelip bizi de kurtarsın… Bize din hürriyeti versin… Can ve mal emniyetimizi sağlasın. Amîn…”
Normanlar; 1800 yıllarında Rus zulmünden Amerika’ya kaçmışlar ve yanlarında bu kilise defterini de götürmüşlerdi.
Bu gün bu defter adı geçen sayfa açılmış olarak 4 Ocak 1896’da Birleşik devletlere eklenen Amerika’nın Utah bölgesindeki bir Norman kilisesinde teşhir edilmektedir.
İşte Osmanlılarda Eğitim Öğretim faaliyetleri…
Hoşça kalınız.